کتاب ذهن فروپاشیده

نگاهی همه‌جانبه به ADD
در ابتدای کتاب ذهن فروپاشیده، نویسنده نقل‌قولی از فیلسوف اتریشی، ایوان ایلیچ، می‌آورد: «پزشکی همان‌قدر درباره‌ی عملکرد معنی‌دار درمان، رنج و مرگ به ما می‌گوید که تجزیه‌وتحلیل شیمیایی درباره‌ی ارزش زیبایی‌شناسانه‌ی سفال.» این جمله به خوبی زمینه‌ی فکری کتاب را نشان می‌دهد. ماته معتقد است ADD اختلالی است که کمتر فهمیده شده است، تشخیص‌های اشتباهی درباره‌اش داده می‌شود و در بیشتر موارد درمان‌های افراطی روی آن صورت می‌گیرد.
مشکل اصلی در نگاه ماست: تمرکز زیادی بر جنبه‌های شیمیایی مغز داریم و همین باعث می‌شود تصویر بزرگ‌تر را نبینیم. درست است که مواد شیمیایی مغز در این اختلال نقش دارند؛ اما دلیل این اختلال فقط تحرک هورمون‌ها و انتقال‌دهنده‌های عصبی نیست. ژنتیک هم همه‌چیز را توضیح نمی‌دهد. گرایش ژنتیکی به ADD دیده می‌شود؛ همان‌طور که در دیگر اختلال‌های روانی هم هست. اما این گرایش‌ها لزوماً به‌خودی‌خود فعال نمی‌شوند. برای درک علت فعال ‌شدن آن‌ها، باید به ارتباط بین ساختار زیستی و عوامل محیطی توجه کنیم؛ یعنی باید بررسی کنیم که کودک در چه نوع خانواده و جامعه‌ای رشد کرده است.

ADD یا اختلال کم‌توجهی، سه ویژگی مشخص دارد: توجه ضعیف، رفتارهای ناگهانی و بیش‌فعالی. حالا نوبت آن است که ببینیم این ویژگی‌ها دقیقاً چه معنایی دارند و چگونه خود را نشان می‌دهند.
اولین ویژگی، بی‌توجهی است. افراد مبتلا به ADD اغلب نمی‌توانند حواسشان را روی کاری که باید انجام دهند، متمرکز نگه دارند. ذهن آن‌ها در زمان نیاز به تمرکز، ناگهان از مسیر خارج می‌شود. این حالت ممکن است باعث شود وسط حرف کسی که دارند جوابش را می‌شنوند، ذهنشان به‌سمت چیز دیگری پرت شود. یا درحالی‌که کتاب می‌خوانند، یک‌باره متوجه شوند چیزی از آن را به خاطر نمی‌آورند. حتی ممکن است وارد اتاقی شوند و یادشان نیاید برای چه آمده‌اند.
چنین وضعیتی باعث مشکلات زیادی می‌شود. کودک در مدرسه دچار افت تحصیلی می‌شود و بزرگ‌سال اشتباهاتی در کار می‌کند که به ضررش تمام می‌شود. در هر سنی، این فراموش‌کاری باعث می‌شود دیگران آن‌ها را بی‌مسئولیت بدانند.
بی‌توجهی حتی لذت‌بردن از زندگی را سخت می‌کند. یکی از بیماران گفته بود موسیقی برایش همیشه گیج‌کننده بوده است. دیگری گفته بود احساس می‌کند بدنش بین آدم‌هاست؛ ولی ذهنش جای دیگری‌ است. البته بی‌توجهی همیشه به معنای نداشتن تمرکز نیست. بعضی‌ها در موضوعاتی که برایشان جذاب است، تمرکز شدیدی دارند. مثلاً کودکی ممکن است در کلاس حواسش پرت باشد؛ اما در خانه ساعت‌ها محو نقشه‌ها شود. مشکل این است که این تمرکز شدید فقط روی چیزهایی است که برای آن‌ها جذاب‌اند، نه کارهای ضروری.
ویژگی دوم ADD رفتارهای ناگهانی است. کودک بدون فکر حرف می‌زند یا مدام وسط صحبت دیگران می‌پرد. بزرگ‌ترها ممکن است خریدهای بدون‌برنامه کنند. یکی از بیماران می‌گفت اگر پول کافی داشت، همه‌چیز را می‌خرید. چنین رفتارهایی ممکن است باعث خطرات غیرضروری هم بشود. مثلاً کودک از روی بلندی می‌پرد یا نوجوان، ناگهان الکل می‌نوشد. بزرگ‌سال ممکن است فقط به‌خاطر یک حس لحظه‌ای، با سرعت بالا رانندگی کند.
ویژگی سوم، بیش‌فعالی است. بعضی‌ها نمی‌توانند آرام بنشینند. دائم در حال تکان‌ خوردن، صحبت‌ کردن یا جویدن ناخن هستند. ولی در خیلی از افراد این ویژگی نیست. برای مثال، دخترانی که آرام و بی‌صدا در کلاس می‌نشینند اما در درس ضعیف هستند، اغلب نادیده گرفته می‌شوند. مشکل آن‌ها سال‌ها بعد خودش را نشان می‌دهد. در نهایت، اگر فردی دو مورد از سه ویژگی گفته‌شده را داشته باشد، تشخیص ADD داده می‌شود. و اگر هر سه ویژگی باشد، پزشک ممکن است از اصطلاح ADHD استفاده کند. حالا وقت آن است که سراغ ریشه‌ها برویم: چه چیزی باعث به وجود آمدن ADD می‌شود؟