با کسب دانشی سطحی، دچار توهم دانایی می‌شویم. چرا که به همه جوانب موضوع آگاه نیستیم. توهم دانایی موجب می‌شود همه اقشار جامعه خود را عقل کل بدانند و شوفر‌ها بر مسند متخصصان و خبرگان بنشینند. پدیده اثر شوفر خطرناک‌تر از هر دشمن خارجی‌ برای جامعه است.

فیزیک همین است؟

در قرن 19، ماکس پلانک، فیزیکدان معروف آلمانی، برنده جایزه نوبل شد و پس از آن به واسطه اعتباری که کسب کرده‌بود، هر شب به انجمن یا جلسه‌ای برای سخنرانی دعوت می‌شد. سخنرانی‌های شبانه او‌ راجع به نظریه‌اش بود، در نتیجه همیشه همان حرف‌ها را تکرار می‌کرد. شوفر آقای پلانک نیز مجبور بود در این جلسات شرکت کند و هر شب یک متن تکراری را می‌شنید.

شوفر آن‌قدر سخنان تکراری را در جلسات شنید و حفظ شد که توهم فیزیکدان بودن پیدا کرد. با خود گفت: “فیزیک همین است؟ جایزه نوبل را به همین حرف‌ها می‌دهند؟ این‌ها را که من هم بلدم”.

 یک روز شوفر به آقای پلانک گفت: “هرچیزی که تو بلدی را، من هم بلدم!” .

پلانک خنده‌اش گرفت و فکر کرد شوفرش شوخی می‌کند؛ ولی شوفر اصلا شوخی نداشت و با جدیت به پلانک گفت: “اگر باور نمی‌کنی بگذار من امشب به جای تو به سخنرانی بروم.”

پلانک قبول کرد که شوفر به جای او سخنرانی کند. بنابرانی شوفر لباس‌های پلانک را پوشید و پلانک نیز لباس‌های شوفر را به تن کرد. شب شوفر برای سخنرانی پشت میکروفون رفت و شروع به گفتن همان حرف‌های تکراری هر شب پلانک کرد. از شانس بد شوفر، یکی از حضار یک سوال تخصصی پرسید. شوفر که پاسخ سوال را بلد نبود، کار جالبی کرد. او در کمال خونسردی گفت: “من تعجب می‌کنم در این جمع علمی که همه ادعای فیزیک‌دان بودن دارند، سوال‌هایی به این اندازه ساده و مبتدی پرسیده می‌شود که حتی شوفر من هم می‌تواند پاسخ دهد.

 شوفر به پلانک اشاره کرد و گفت: “شوفر عزیز، لطفا شما پاسخ سوال ایشان را بدهید.” 

پس از این اتفاق یک سرفصل جدید در علم مدیریت به نام اثر شوفر تعریف شد.

این توهم دانایی گاهی در بسیاری از امور (از جمله سیاست، اقتصاد، پزشکی و مدیریت و دین و فرهنگ) برای برخی افراد سطحی نگر و اصطلاحا همه چیز دان پیش می آید.

غافل ازاینکه علم و دانش در هر رشته ای مانند کوه یخی است که بخش کمی از آن قابل رویت است و بخش اعظم آن را نمی‌توان مشاهده کرد. افراد سطحی‌نگر صرفا بخش قابل مشاهده دانش را می‌بینند و گمان می‌کنند که کل دانش را دریافت کرده‌اند، در حالی که این فقط «توهمی از دانایی» است نه خود دانایی!

پدیده‌ی اثر شوفر

متاسفانه خیلی از ما با اثر شوفر درگیر هستیم؛ مثلا بعد از خواندن بخشی از مقدمه کتاب و یک یا دو نقد از آن در اینترنت، همه‌جا با افتخار می‌گوییم ما این کتاب را خوانده‌ایم ولی اگر دو سوال از وسط کتاب بپرسند پاسخ را نمی‌دانیم.

جهل سقراطی

سقراط، فیلسوف بزرگ یونان باستان می‌گفت:

“من داناترین فرد شهر هستم؛ چون تنها کسی هستم که می‌دانم، نمی‌دانم. در حالی‌که دیگران هنوز بر نادانی خود نیز آگاه نیستند.”

ما نیز زمانی می توانیم به د‌رک و فهم و دانایی خود امیدوار شویم که آنچه را نمی دانیم با شهامت و جسارت بگوییم:

«نمی دانم!»